Dumuzi, Dumuzid, Tammuz (Yakındoğu Mitolojisi)
Yazı: Özhan Öztürk
Dumuzi veya Dumuzid (sonradan Tammuz) Sümerlerin çoban tanrısının adı olup, koyun tanrıça Duttur’un oğlu ve koyun sürüleri ile çobanların koruyucusudur. Akadlarca ve Kitab-ı Mukaddes’te (Hezekiel 8: 14) Tammuz olarak anılan Dumuzi aynı zamanda bereket tanrısı olarak kabul edilmekte Sümer krallar listesinde adı anılırken Tufan sonrası hayatta kaldığı belirtilmektedir.
Dumuzi ile Enkidu
Sümer destanı “Çoban ile Çiftçi arasındaki anlaşmazlıkta” her ikisi de tanrıça İnanna’ya talip olan Dumuzi ile Enkidu arasındaki çekişme konu edinilmektedir. İnanna’nın ağabeyi Utu çoban tanrı Dumuzi’yi kardeşine münasip görürken tanrıça sulama ve tarım tanrısı Enkidu’yu seçmiştir. Talipler bir nehir kıyısında karşılaşınca Dumuzi kavga başlatmak istemişse de rakibi uzlaşmaya varmayı tercih etmiş, kız sonunda Dumuzi ile evlenmiştir. Dumuzi’nin rüyası adlı destanda korkunç bir rüya gören Dumuzi kâbusunu kız kardeşi Geştinanna’ya anlatmış o da rüyayı ölümün yakın olduğu şeklinde yorumlamıştır. Gerçekten de o günden itibaren kötü iblisler Dumuzi’nin peşine düşmüş, bir süre sonrada yakalayıp bağlamayı başarmışlardır. Dumuzi güneş tanrısı Utu’ya yakararak kendisini bir ceylana dönüştürmesini istemişti. Dumuzi böylece iblislerden kaçabileceğini düşünmüşse de yine yakalanmıştır. Bunun üzerine insana dönüştürülmeyi istemiş, isteği gerçekleşince yine kaçmış ama bu sefer yaşlı bir kadının evine sığınmıştır. İblisler kadını evin dışında görünce eve girip tanrıyı tekrar yakalamışlar, Dumuzi yeniden ceylana dönüşerek kaçmayı başarmış ve kardeşi Geştinanna’nın koyun ağılına gitmiştir. Peşinden 7 iblis ağıla dalmış ve önce hayvanları ardından Dumuzi’yi öldürmüşlerdir.
İştar ile Dumuzi
“İştar’ın İnişi” adlı efsanede Dumuzi’nin ölümünden sonra “gidip de dönülemeyen diyar” olarak bilinen yeraltı dünyasına inmiştir. İnanna’nın Akad karşılığı İştar, tanrıça olmasına karşın kocasını kurtarmak için yeraltına inmiştir. Tanrıça bilgelik tanrısı Enki ile kendisinin yerine birini getirmesi koşulu ile anlaşıp dışarı çıkmıştır. Gittiği yerlerde kendisinin yokluğundan dolayı herkesin yas tuttuğunu görür ve kimseyi yeraltına göndermeye kıyamaz. Bununla birlikte kurtardığı kocasının yanına gidince onun tahtında keyif sürdüğünü görünce öfkelenir, iblislere onu tekrar yeraltına götürmelerini emreder. Daha sonra pişman olur ve yılın altı ayı kız kardeşi ile dönüşümlü olarak yeraltında bulunmasını sağlar. Böylece Dumuzi kış aylarında yarım yıl yeraltında kaldıktan sonra bahar aylarında yeryüzüne çıkar ve tekrar karısıyla birleşir. Bu dönemde ağaçlar yeşillenir, hayvanlar çoğalır, doğa uyanır ve bereketlenir. Gılgamış destanında Sümer krallarının Çoban Tanrısı Dumuzi’nin soyundan geldiğinden bahsedilmektedir.
Dumuzi’ye Uruk kentinde İnanna’nın kocası olarak tapınılmakta hatta ilk Uruk kralı olduğuna inanılmaktaydı. Lağaş yakınlarında tapınılan tanrılaştırılan kahraman savaşçı Ama-uşumgal-ana’nın kültü sonradan Dumuzi ile birleştirilmiştir.
Kuzey Mezopotamya takviminde aylardan birisi Dumuzi olarak adlandırılırken, Babil takviminin dördüncü ayı Du’üzu veya Dûzu, günümüz Arap ve Türk takvimlerinde ise Temmuz ayı bu tanrının adını taşımaktadır.
DUMUZİ-ABZU Mezopotamya Mitolojisinde Enki ailesine mensup Kinirsa kentinin koruyucu tanrıçası olup, adı Sümerce “Abzu’nun gerçek çocuğu” anlamına gelmektedir.
DUMUZİ-AMAUŞUMGALANA Mezopotamya Mitolojisinde Sümer bereket tanrıçası İnanna’nın kader tanrısı genç kocası olup başlangıçta güneyin meyve bahçelerinde sonradan bozkır bölgesinde tapınılmıştır.
TAMMUZ
Babil-Akad halkının inanışında bitkilerin yeşillenmesinden sorumlu olan tanrının adı olup, Sümerce Dumuzi adıyla bilinmektedir. Temmuz ayına adını veren tanrı başlangıçta Ea ile Siduri’nin oğlu olan bir güneş tanrısıydı. Tanrıça İştar ile aşkı ve ölümü “İştar’ın Yeraltına inişi” adlı şiirde anlatılmıştır. Kenan ülkesinde Adonai (Efendim) olarak da bilinip onuruna festivaller düzenlenen tanrı Eski Ahit’te Ezekiel tarafından anılmış, Yahudi peygamber tapınağın kuzey kapısında Tammuz için ağlayan kadınlar gördüğünü bildirmiştir (Ezekiel 8:14).
Kaynak: Özhan Öztürk. Dünya Mitolojisi. Nika Yayınları. Ankara, 2016